Би монгол хүн. Энэ үг хэдий дөгөмхөн (богино) боловч миний чихэнд хөгжмийн аясаас сайхан хангинам сонсогдож, миний нүдэнд шижир алтаас илүү гялалзам харагдаж, миний сэтгэлд сархадын галаас илүү мэлчигнэм (мэлтэлзэм) санагддаг. Ишиг хурганы майлааг чагнаж, унага, тугалын тоглооныг үзэж, адасган дээр өнхрөөд, эвэр угж үмхэж монгол гэрт боожсон би “-Би монгол хүн” гэдгийнхээ утгыг бодуутаа хүчтэй шажирган сэтгэлээр хөвчлөгддөгсөөн.
Монгол хүн, монгол нутаг, монгол амьдрал, монгол заншил, монгол сэтгэлэг гэгч ертөнцийн нэг гайхамшиг байгаа юм аа. Монгол гэрийн барааг үзэхдээ зэрэг хоймор суугаад оонын эвэр соёо, охор урт сур дэлгэчихээд чөдөр өмсгөж байгаа өвгөд минь, тулганы зүүнтээ цомцойж суучихаад сүүгээ хөөрүүлж байгаа настай эмгэд минь, энэрэнгүй сайхан харцаа энхрий үрсийнхээ зулай дээр тусган хөхүүлж байгаа залуу эхчүүл, уурга чирсээр зүлгэн дундуур адуугаа цуглуулж байгаа залуу адуучид бөртөлзөх шиг болоод л байдаг.
Өнгө өнгийн утсаар сүлжин нэхмэлдсэн эрээн хивс шиг өргөн уудам тал цайдам, өндөр өндөр хэрэм мэт сүндэрлэн боссон асгаг хайрхан, уран шувууд уянгалан донгодсон эгц шугуй, утсан угалз шиг мушган мурилзсан урсгалт тунгалаг гол, уд бургас харанхуйлан бүрхсэн их их говь балар, таана, шувд, мана, шүр, болор мэт тал дүүрэн бөмбөлзсөн таван хошуу малууд, далайн давалгаа шиг хэсэг намиран, хэсэг намхарч, тэнгэрийн үүл шиг хэсэг сийрэг, хэсэг нягт, солонго шиг харагдана. Гэвч солонгоос бодитой болохоор нэн гоёмсог мяралзана. Хөл нүцгэн дэрсэн дундуур тугал хариулж явсан минь саяхны хэрэг шиг тодхоон. Хөр цасан дундуур туулай тууж наадсан минь зурагт радионы үзэгдэл шиг илхээн.
Энгэрээ холилцон барилдаж тоглосон багын найз нар минь нэг нэгээрээ, эмнэг сургадаг авга нар минь тэр бүгдээрээ санааны минь тольд мөнхийн цовоо дүрээ үлдээжээ. Цэст эвэр, модон суулга, ширмэн тогоо, үндсэн аяга, гэрийн сүүдэрт хэвтэртэй халтар нохой, гэдэс цатгалан унтамтгай алаг муур, сэтгэл зүрхний минь өнгө ялгарам солонгорсон мөнхийн зургийг бүтээдэг. Надаар л хэлүүлдэг юм бол энэ зургийг ямар газрын үзэсгэлэн дэлгэлээ гээд дэлхийн тэргүүн болох юм аа. Төрсөн нутгаасаа түмэн газар зайдлаа гээд сэтгэл санаагий минь төмөр гинжээр аргамжсан мэт эргэдээд байдаг нь миний Монгол орон.
Хангинан цуурайтсан монгол хөгжмийн аяс, уртын дууны эгшгийг харийн газраас сонсвол уйтгарлангуй сэтгэл минь борооны дараах цэлэмсэн огторгуй шиг тунгалагжаад, сууж тогтомгүй хөвөлзөөд л байдаг. Хүний газар гэнэтийн тохиолдлоор монгол ах дүүтэйгээ анх ханьсахад ч төрөл садан шиг л дотнохон байдгийм.
Алс оронд монгол хэлээ сонсвол ээжийн минь дуу дахиад сонсогдсон шиг халуухан, яруухан, элэгтэйхнийг яана вэ. Бүхэл хонины ууцаар дайллага тавьдаг зочинсог зантай монголчууд, бүрхэгрээрээ архиа нэрээд бүлээнээр нь залгилдаг монголчууд, урт хувцасаа өмсөөд сүү саалиа идээд морио унаад модоо (эмээлээ) тохоод дуугаа дуулдаг, эртнээс аваад уул мэт сууж ус мэт явж, тал мэт хэвтэж, гал мэт бадран, цэцэг мэт дэлгэрдэг нь миний үндэстэн. Алт мөнгөн тэвнийн сүвэгчийг алдалгүй харвагч намнаачинтай, арслан барсыг чихдэн дарагч аварга бөхчинтэй, алс газрыг товчлон нисэгч хурдaн морьтой, мөн ч миний үндэстэн. Өвсний соргог, усны тунгалгийг дагаж нүүдэллэн амьдарч, тэнгэртэй хамт байсан, газартай хамт жаргаж, нартай хамт манддаг. Aливаа сайхны ерөөл бүхэн монголчуудын дотор бий. Аливаа ариун цагааны чанар бүхэн монголчуудын дотор бий. Аливаа номхон шударга, ажилч хөдөлмөрч зан дадгал бүхэн монголчуудын дотор бий.
Би бол Чингисийн үрс гэдгийг бодуутаа миний байр суурь нэг л дээр хичнээн дэсээр үүссэн мэт омoгшилтой санагддаг юм. Энэ үед, яг энэ үед ямар нэгэн хүн намайг “-Чи бол Монгол хүн” гэвэл би тэр дороо шал согтчихно. Миний монгол үндэстэн бол бүх ертөнцийн үй түмэн үндэстний доторх ид хүчтэй нь, итгэл зоригтой, ирээдүйн үзэсгэлэнтэй үндэстэнд тооцогдсоор ирсэн юм. Монголчууд өөрийн улс төр аж ахуйтай, байснаар барахгүй үнэт эрхэм соёлын түүхтэй. Монгол бичиг, цагаан толгой гэгч авиагаар бүрэн, үсэглэхэд хялбар, тэмдэглэхэд оновчтой, илтгэх чадвар нь их, хурдан бичлэгээрээ хорвоод алдартай. Монголчууд ертөнцийн соёлын гялазсан сувраганд Монголын Нууц Товчоо, Жангар, Алтан Товч мэтийн зохиолоороо хувь нэмрээ үзүүлсэн.
Би монгол хүн. Би эх орондоо хайртай. Би түүнийг тэвэрнэ, би түүнийг үнсэнэ. Гэхдээ монгол маягаараа хөлийг нь тэврээд магнай дээр нь үнсэнэ. Эх орны минь нар хур намайг бойжуулж, навч цэцэг нь намайг баясгана.
Би монгол хүн. Би монголдоо хайртай. Тиймдээ би бусад түмэн үндэстэнд нөхөрсөг байдаг. Гэхдээ бусад түмэн үндэстний зан цатгалт, санаа сэтгэлийг санаа сэтгэл дээрээ орчуулан буулгамaгц сая амтыг нь олж, дулааныг нь мэдэж, утга чанарыг нь гүйцэд ойлгодог. Гэтэл, гэтэл гэрэлт нарны дор би нулимсаа арчичихаад тоосон дундуур саравчилсаар эсгий малгай, духны тоорцог, сугалдаргалсан ханцуйнууд, хажуугаар салхи татуулан өнгөрөөд бараа нь тасрах гэж байна гэж урамгүй дуугарна. Хүн нисэж байна, бид мөлхөөд алхаад болно. Эх орны одоогчлол, эрин цагийн шинэ үрээр манийгаа дууданхан байна шүү дээ. Бид яарна, нэхэмжилнэ ээ. Бусад түмэн үндэснүүдтэй адилаар бусад түмэн үндэстнүүдийн туршлагыг сурна. Гэхдээ тэд зориг санааны ташуураараа морио яаж ташуурдан байж сая баттай урагшилсныг л, бас цаашаа давшина гэе.
Би монгол хүн. Миний сэтгэлийн гонхоо. Энэ үгийг хэлэхдээ алган дээрээ алт шиг тавиад түүний хүнд хөнгөнийг хэмжиж дийлэхгүй. Амь насны нийслэл болсон зүрхэн дотроо тавиад хөдөлгөж үзвэл сая түүний хүнд хөнгөнийг жишиж мэдэх юм аа. Түүнд өнгөрсний бүтэц бий, өнөөдрийн цогц бий, ирээдүйн төлөв бий. Ингэхлээр энэ үг бол зөөлөн уруулын зүгээр нэг хөдөлгөөн төдий биш юм aa. Ингээд л бодохлоор сэтгэлдээ дуулалтай, хэсэгтээ уйлалтай, хэсэгтээ инээлтэй, хэсэгтээ хорсолтой шиг болдог юм.
Хүний сэтгэл чухам ямар үед хамгаас илүү хөдөлдөг болоо. Баярласан үед үү, зовсон үед үү, эрмэлзэлтэй үед үү, эсвэл горь тасарсан үед үү. Аль үеийн сэтгэлийн догдлол хамгаас илүү үнэтэй болоо. Зөвхөн би монгол хүн гэдэгтээ согтоод, омогшоод л, баярлаад л, дуулаад л, шүүрс алдаад л зогсчихож болно уу. Манай хариуцлага үүнд л оршино гэж үү. Нэн чухал нь юунд оршино вэ. Би энэ үгтэй хэр тэнцэнэ. Та энэ үгтэй хэр тэнцэнэ. Хэн энэ үгтэй хэр тэнцэнэ вэ? Ямар байвал сая энэ үгнийхээ жинхэнэ агуулгыг нэгдүгээр биеэр төлөөлж чадна вэ? Манай өвөг дээдэс энэ үгийг үүдэн бүтээсэн. Манай ахмад үеийнхэн энэ үгийг хамгаалж, хөгжүүлээд одоод залгуулсан. Бид үүнийг хадны цуурай мэт нойрмогоор тосож авна уу, халуун зүрхээрээ сэргэг тосож авна уу. Ингэж л бодмогцоо би бас хацраа алагдалтай болж, манарчих алддагсан. Түүхээ ярих аргаар омогшлын өв болгочихоод, эсвэл өлгийн дуугаа болгочихоод амттайхан нойрсож болно гэж үү.
Зүрхэн дээрээ зүү гөнжчихөөд өвдөхийг мэдэхгүй хүний амьтай гэдэг нь юун дээр илэрдэг юм. Хэрвээ согтвол сая баатар нь илэрч, мэргэн нь мэдэгдэж, сэргэг нь харагдаж, мэдрэлтэй нь үзэгдэж, амьд сэтгэгдэл нь тодордог юм бол, хүчтэй догдлол байвч гүнзгий бодлогогүй юм бол, эм нь эрдээ бар, эр нь хүүхдэдээ л бар, хүүхэд нь идэхдээ л бар юм бол “Би бол монгол хүн” гэдэгтэй энэ зэрэгцэнэ үү. Түүхийн энэ хамгийн чухал шат үед манай үндэстэн бусад түмэн үндэстнээс хоцрохгүйгээр өвөрмөцөө өнгө будагтай хувь нэмрээ үзүүлэхээ чармайхын төлөө бид бүгдээрээ хоолой нийлүүлэн уул усандаа цуурайттал “Би бол монгол хүн” гэдгийхээ ухааныг гүйцэд олчихоод зоригтойхон хэлж чадах хэмжээнд хүрэхээр тэмцэцгээе.
Хэн хэрвээ хүчир бэрхшээлийн өмнө нугарч, хөдөлмөр тэмцлээс шантраад нойрмог зүүрмэгийн хооронд унжин санжин байхад нь “Чи бол монгол хүн биш ээ” гэвэл тэрний чихэнд аянгын ниргэлт шиг л сонсогддог хэмжээнд хүргэхээр тэмцье. Аа, тэр цаг бол ёстой манай монгол үндэстний үрс мандах нарны дор түмэн цэцгийн хүрээлэн дотор ах дүү нартайгаа хамтаар ялалтаа билэглэх сайхан цаг үе мөн.
Цахарын зохиолч Лигдэн
Өөлд овогт Лигдэн гуай Өвөр Монголын Шилийн гол Аймгийн Хөвөөт шар хошууны ханын ар гэдэг газар 1943 оны 7 сарын 23 д малчин Базарширчинчоогийн отгон хөвгүүн болж төржээ. Хар бага наснаасаа хал зовлон амсаж, ядуу амьдралд давтагдан өссөн учраас, хүчтэй бэрхшээс хойш ухардаггүй цөс зоригтой хүн болж хүмүүжсэн байна. Ухаа орсон цагаасаа ном сударт бахтай хүн байжээ.
Ахаа дагаж Шилийн гол аймгийн хэдэн сургуулийг дамжин сурч, 1964 онд Өвөр Монголын их сургуулийн Монгол хэл утга зохиолын тэнхимд шалгаран орсон байна. 1966 онд Лигдэн гуай их сургуульд 3 дугаар дамжааны оюутнаар сурч байсан үед, Хятад улс даяар үймсэн “Соёлын их хувьсгал” эхэлж, хичээл сургууль тасарч, 1970 онд их сургууль төгссөн нэрээр ажилд орсон байна. Лигдэн гуай багаасаа уран зохиол сонирхож явдаг байжээ. Оросын алдарт зохиолч Гоголь бол түүний хамгийн анхны шүтээн нь байв. Их сургуулийн оюутан байсан үеэсээ шүлэг бичиж сонин сэтгүүл дээр нийтлүүлж, уран зохиолчийн зам руу алхаж эхэлсэн байна.
Лигдэн гуай 80-аад оний эх болтол голдуу, шүлэг найраглал бичдэг байж. 1978 онд “Шидэт толь” гэдэг шүлгийн түүвэр анх хэвлүүлж, 1981 онд “Гайхамшигт ав”, “Мөнх зул”, “Гучин гурван алтан үрийн домог” гэдэг гурван шүлгийн түүвэр ном анх хэвлүүлж, уншигчидийн анхаарал сонирхлыг татсан байна. Өвөр Монголын утга зохиолын дээж болох "Өнөр цэцэг" сэтгүүлийн эрхлэгчээр ажиллаж байгаад чөлөөнийхөө амралтанд суусан . 1989 онд хоёр орны харьцаа сайжрах тэр агшинд аавын урилгаар Улаанбаатар хотноо хөл тавихад нь нүүр учирч, яриа хөөрөөг нь сонсож явлаа.
Тэрээр Өвөр монголчуудыг "Хүнэн шугуйд төөрөө нь үгүй Монгол" гэж тодорхойлон ярьж байсан нь сэтгэлд тод үлджээ. Лигдэн гуай нутагтаа буцаад "Нар саран доорх Монгол орон" нийтлэл бичиж, хэл аманд нэлээд орооцолдож байсан гэж дуулдсан юм. Энэ удаад эрхэн зохиолчийн сэтгэлдээ тээж явдаг ийм нэгэн ачааг уншигч танаa толилуулья.
Ш.Баатар
(2004 оны 3 сарын 8-нд шинэ үсгэнд буулгав)
No comments:
Post a Comment